بازشناخت ساختار نوع ادبیِ لطیفه و مطایبه

لطیفه و مطایبه، گونه‌ها‌یی ادبی هستند که اگرچه در گفت‌و‌گوهای روزمره به کار می‌روند، توجّه چندانی به آن‌ها به ویژه از منظر ساختار نشده است. لطیفه‌ها و مطایبه‌ها از گذشته تا کنون به عنوان وسیله­ای برای شوخی، سرگرمی و خنداندن و همچنین بازگو کردن انتقادات اجتماعی در میان افراد کاربرد داشته است. لطیفه­ها با الهام از زندگی آدمیان و جهان پیرامونی ایشان شکل می‌گیرند، گاه این رفتارها به گروه­ها، اقوام مختلف یا جنسیتی خاص اختصاص داده می­شود و یا آن­ها را به خارج از دنیای انسانی نسبت می­دهند. در متون ادب فارسی کتاب‌های چندی در خصوص جمع‌آوری لطیفه‌ها و مطایبات وجود دارد و شخصیت‌های طنزآمیزی نیز مطرح شده‌اند. با توجّه به آن که مردم عادی بیشتر از این گونه‌های ادبی بهره می‌گیرند، می‌توان لطیفه‌ها و مطایبه‌ها را از گونه‌های رایج در ادبیات عامیانه به شمار آورد. با بررسی فرهنگ­های لغت با تعاریفی کلّی و تقریباً یکسان مواجه می­شویم که بر اساس آن­ها نمی­توان تمایزی میان لطیفه، فکاهه، شوخی، مزاح، شوخ­طبعی، مطایبه و... در نظر گرفت. در کتاب‌های انواع ادبی، لطیفه و مطایبه، معمولاً با موضوعاتی همچون طنز و هجو و هزل درآمیخته‌ است و مباحث محتوایی آن‌ها را بررسی کرده‌اند و مختصات ظاهری لطیفه‌ها را بازگو نکرده‌اند. در این مقاله با بررسی حدود 500 لطیفه و مطایبه، مختصات ساختاری این دو گونۀ ادبی و انواع آن‌ بازگو شده‌است.